De lupinen van kamp Westerbork
Als er iets is dat symbool is voor zowel verandering als continuïteit, dan zijn het wel de lupinen van kamp Westerbork. Ze waren een verkwikking voor de gevangenen in het kamp, ze gaven enige kleur aan het grauwe en angstige bestaan. En ieder jaar kwamen ze terug, en bleven dat doen, ook toen het kamp andere bewoners had gekregen. De lupinen hebben zich van het menselijk ingrijpen niets aangetrokken. Ondanks het ontstaan van een parkachtig landschap in het bos, steken de lupinen ieder jaar nog steeds hun kop op. Tot op de dag van vandaag.
Meer vragen dan antwoorden
Kunnen we volstaan met de jaarlijks terugkerende lupinen om het verhaal van het kamp ter plekke over te brengen? Moeten we de stilheid, de rust, de sereniteit van deze bijzondere plek laten zoals deze nu is en niet ‘verstoren’ met de herbouw van een barak? Of vullen we de aura van de historische plek juist te weinig in om het voldoende zeggingskracht te laten hebben voor jongere bezoekers? En als dat het geval is, hoe dienen we dat te doen? Wat mogen we doen, om de geschiedenis die er zich heeft afgespeeld beter leesbaar, zichtbaar, invoelbaar te maken? En, zo ja, waar ligt de grens? Of is er juist alle reden om grote terughoudendheid te betrachten, ja zelfs het aanzicht te laten zoals het nu eenmaal door het verleden van 70 jaar tot ons is gekomen? Ligt de keuze op informeren en kennisoverdracht of krijgt juist het ervaren, het beleven de nadruk? En hoe voorkom je dat visualisatie via populariseren niet wordt tot banalisering? Het zijn vragen die het dilemma voor kamp Westerbork schetsen: tussen restauratie en entertainment, tussen verstilling en een ‘Zaanse schans van de vernietiging’, tussen historisering en mystificatie, tussen Knossos en Disney.
Wat we ook doen, een ding dienen we ons met nadruk te beseffen: kamp Westerbork bestaat niet meer. Er is een historische plek, er zijn enkele originele bouwsels en historische artefacten maar er is geen kamp meer. En die komt ook niet terug, wat men ook doet. Dat is de paradox van de omgang met het erfgoed van het verlies: hoe kun je het verlorene ervaren, iets voelen dat er niet meer is?
Nieuwe herinrichting
Na uitgebreid onderzoek moet de conclusie zijn dat de symbolische herinrichting van begin jaren negentig niet meer voldoet en onvoldoende zeggingskracht heeft voor jonge generaties. Het geldt overigens niet alleen voor jongeren dat mensen op zoek zijn naar visuele elementen. Bovendien zijn inmiddels authentieke bouwsels binnen bereik gekomen om een functie te krijgen in de zingeving van deze plaats van herinnering: originele barakken en de woning van de kampcommandant.
Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft een plan gemaakt voor een nieuwe herinrichting van het kampterrein om daarmee tegemoet te komen aan hetgeen de bezoekers missen. De historische plek van het kamp wordt daarin niet alleen geduid als het eigenlijke kampterrein maar als het gebied waarin sporen van het kampverleden zijn te ‘lezen’: een omgeving met bijvoorbeeld het oorspronkelijke spoortracé vanaf het station Hooghalen. Het is de samenhang die kenbaar gemaakt wordt waardoor er een meerwaarde ontstaat die meer is dan alleen de som der delen. En dat is het historische landschap van kamp Westerbork.